مقدمه

زبان و ادبیات فارسی از دیرباز به عنوان یکی از غنی‌ترین و پرمحتواترین فرهنگ ‌ها درجهان شناخته شده است. این زبان که آثار ادبی بزرگی همچون شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، گلستان و بوستان سعدی را در خود جای داده، نه تنها در مرزهای ایران محدود نمانده، بلکه تأثیرات گسترده‌ای بر فرهنگ‌ها و زبان‌ های دیگر، از جمله اندونزی گذاشته است. اندونزی به عنوان یکی از بزرگ‌ ترین کشورهای مسلمان، از طریق روابط تجاری، فرهنگی و دینی با ایران، تحت تأثیر زبان و ادبیات فارسی قرار گرفته است.

تأثیرات تاریخی

از قرون وسطی، ارتباطات تجاری و فرهنگی میان ایران و جنوب شرق آسیا، به ویژه اندونزی آغاز شد. تجار و دریانوردان ایرانی با سفرهای خود به این مناطق، زبان و فرهنگ فارسی را به مردم محلی انتقال دادند. یکی از مهم‌ترین دلایل این تأثیرگذاری، نقش مهم تجار ایرانی در تجارت ادویه و سایر کالاهای ارزشمند بود. این تجار با خود زبان، ادبیات و فرهنگ ایرانی را به اندونزی آوردند و به مرور زمان، این تأثیرات در بخش‌های مختلف زندگی مردم اندونزی نمایان شد.

نقش تجار و دریانوردان ایرانی

تجار و دریانوردان ایرانی از جمله اولین کسانی بودند که فرهنگ و زبان فارسی را به همراه خود به اندونزی آوردند. این تجار از بنادر جنوبی ایران به سوی جزایر اندونزی حرکت می‌کردند و با خود نه تنها کالاهای تجاری، بلکه داستان ‌ها، اشعار و نوشته‌های فارسی را نیز به همراه می ‌بردند. این ارتباطات تجاری و فرهنگی باعث شد که زبان فارسی در بین نخبگان و افراد با نفوذ اندونزیایی رواج یابد.

تأثیر ارتباطات دینی

علاوه برتجار، روابط دینی نیز نقش مهمی درگسترش زبان و فرهنگ فارسی دراندونزی داشته است . بسیاری از اندونزیایی‌ ها به دلیل اعتقادات اسلامی خود، به ایران سفر می‌کردند و درمدارس دینی ایران به تحصیل می‌پرداختند. این دانشجویان و طلاب پس از بازگشت به کشورخود، دانش و فرهنگ ایرانی را به همراه می‌آوردند و به نشر آن در بین مردم می‌ پرداختند.

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های ارتباطات دینی میان ایران و اندونزی، تبادل دانشجویان دینی است. بسیاری از دانشجویان اندونزیایی به حوزه‌های علمیه قم و مشهد سفر می‌کنند تا دروس دینی را در این مراکز معتبر بیاموزند. این دانشجویان پس از بازگشت به کشور خود، آموزه‌های اسلامی و شیعی را در جوامع خود ترویج می‌دهند.

مراسم عاشورا و تاسوعا

مراسم عاشورا و تاسوعا در اندونزی به ویژه در مناطق شیعه‌نشین مانند سورابایا و جاکارتا با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود. این مراسم‌ها به یادبود شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا برگزار می‌شود و شامل سخنرانی‌های مذهبی، نوحه‌خوانی و نمایش‌های تعزیه است.

تأثیر سفرهای زیارتی

زیارت اماکن مقدسه در ایران، به ویژه حرم امام رضا (ع) در مشهد و حرم حضرت معصومه (س) در قم، از دیگر جنبه‌های مهم ارتباطات دینی میان ایران و اندونزی است. بسیاری از مسلمانان اندونزی هر ساله به این مکان‌ها سفر می‌کنند و این سفرها باعث تقویت پیوندهای دینی و فرهنگی بین دو کشور می‌شود. ایران با تأسیس مراکز فرهنگی و اسلامی دراندونزی، از جمله مرکز اسلامی آی سی سی به ترویج فرهنگ و آموزه‌های دینی خود کمک می‌کند. این مراکز نقش مهمی در آموزش‌های دینی، برگزاری مراسم‌ها و مناسبت‌های مذهبی و ترویج فرهنگ اسلامی ایرانی دارند.

تأثیرات زبانی

زبان فارسی تأثیرات قابل‌توجهی بر زبان‌های محلی اندونزی گذاشته است. بسیاری از واژگان فارسی وارد زبان‌ های محلی این کشور شده‌اند. به عنوان مثال در زبان مالایایی، که یکی از زبان‌های اصلی اندونزی است، بسیاری از واژگان فارسی به کار می ‌رود. این واژگان عمدتاً در زمینه‌های دینی، فرهنگی و ادبی استفاده می‌شوند که در بخش ورود واژگان فارسی به زبان‌های محلی به مواردی از آن اشاره شده است علاوه بر این، استفاده از خط فارسی نیز در برخی از مناطق اندونزی رواج داشته است. این خط به دلیل سادگی و زیبایی‌اش، مورد توجه قرار گرفته و در برخی از اسناد تاریخی و فرهنگی قابل رویت است

نقش و نگاره‌ها و سنگ قبرهای فارسی در اندونزی

نقش و نگاره‌ های فارسی بر روی سنگ قبرها نشان‌دهنده تأثیر عمیق فرهنگ و زبان فارسی در مناطق مختلف جهان از جمله اندونزی است. این سنگ نوشته ‌ها نه تنها از نظر هنری ارزشمند هستند بلکه اطلاعات مهم تاریخی و فرهنگی را نیز ارائه می‌دهند. درادامه پژوهش به بررسی نمونه‌هایی از سنگ قبرهای مزین به خط و اشعار فارسی در اندونزی می‌ پردازیم.

نمونه‌ ها

• سنگ قبر در باروس

یکی از قدیمی‌ترین نمونه ‌های سنگ قبربا نوشته‌ های فارسی در اندونزی، سنگ قبر موجود در باروس، سوماترا است. این سنگ قبر متعلق به شیخ محمود است و تاریخ آن به سال 1425-1426 میلادی بازمی‌گردد. بر روی این سنگ قبر بیتی از شاهنامه فردوسی نوشته شده که به موضوع فناپذیری انسان و اهمیت اعمال نیک اشاره دارد:

جهان یادگارست و ما رفتنی. به گیتی نماند به جز مردمی

• سنگ قبر در گیدونگ

در گیدونگ، استان آچه، نیز سنگ قبری با نوشته ‌های فارسی یافت شده که به سال 1443-1444 میلادی تعلق دارد. این سنگ قبر متعلق به دختر یکی از دانشمندان ایرانی به نام مولانا استرآبادی است. بر روی این سنگ قبر اشعاری از محمد بن علی غزائری نوشته شده که به محبت اهل بیت پیامبر (ص) اشاره دارد:

روز قیامت شفاعت کنند اهل بیت   

هر که به دنیای فانی محبت کند

در منطقه پدیر، استان آچه، سنگ قبرهای متعددی با نوشته‌ های فارسی یافت شده است. یکی از این سنگ‌ ها متعلق به سال 1370 میلادی است و بر روی آن اشعاری از سعدی نوشته شده است که به مفهوم گذرا بودن دنیا و اهمیت اعمال نیک اشاره دارد. این سنگ قبرها نشان ‌دهنده تعاملات فرهنگی و تجاری میان ایران و اندونزی در دوران قرون وسطی هستند.

در بخش های سنگ قبرهای سلطنتی آچه، سنگ قبرهای متعددی با نوشته‌های فارسی وجود دارد. این سنگ‌ ها متعلق به شاهان و شاهزادگان آچه است که با خط نستعلیق زیبا نوشته شده‌اند. اشعار فارسی بر روی این سنگ‌ها شامل مدح و ثنای خداوند پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت (ع) می ‌باشند.

ورود واژگان فارسی به زبان ‌های محلی

واژگان فارسی به مرور زمان وارد زبان‌های محلی اندونزی شد و درحوزه‌های مختلفی مانند دین، هنر، علم و فناوری مورد استفاده قرارگرفت. این واژگان نه تنها در مکالمات روزمره، بلکه در متون دینی و ادبی نیز به کار می‌رفتند. برای مثال، واژه‌هایی مانند "کتاب"، "دفتر"، "استاد" و "شاگرد" از زبان فارسی به زبان‌های محلی اندونزیایی وارد شده‌اند.

تأثیر خط فارسی بر نظام نوشتاری

در برخی از مناطق اندونزی، خط فارسی به عنوان سیستم نوشتاری استفاده می ‌شده است . این امر به ویژه در مناطقی که تحت تأثیر مستقیم فرهنگ ایرانی بودند، مشاهده می‌شود. استفاده از خط فارسی به دلیل زیبایی و سادگی آن، مورد توجه مردم قرار گرفت و در نگارش متون دینی و فرهنگی به کار رفته است .

تأثیرات ادبی

ادبیات فارسی به عنوان یکی از برجسته‌ترین ادبیات‌های جهان، تأثیراتی برادبیات محلی اندونزی گذاشته است. شاعران و نویسندگان اندونزیایی از سبک‌ ها و موضوعات ادبیات فارسی الهام گرفته‌اند. آثار بزرگی همچون شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی، و دیوان حافظ به زبان مالایایی ترجمه شده‌اند و مورد استقبال مردم قرار گرفته‌اند. این آثار نه تنها به عنوان منابع ادبی، بلکه به عنوان منابع دینی و اخلاقی نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

برخی از شاعران و نویسندگان برجسته اندونزیایی که از ادبیات فارسی الهام گرفته‌اند:

• حمزه فنصوری (Hamzah Fansuri)

حمزه فنصوری یکی از بزرگ‌ترین شاعران و صوفیان اندونزیایی است که در قرن شانزدهم میلادی می ‌زیسته است. وی به شدت تحت تأثیر ادبیات صوفیانه فارسی، به ویژه آثار مولانا و حافظ قرار داشت. شعرهای فنصوری شامل عناصر عرفانی و فلسفی است که از اشعار فارسی الهام گرفته است.

• سلطان اسکندر مودا (Sultan Iskandar Muda)

سلطان اسکندر مودا، یکی از پادشاهان مشهور آچه، نه تنها به عنوان یک حاکم معروف است بلکه به عنوان یک شاعر نیز شناخته می ‌شود. وی تحت تأثیر اشعار صوفیانه فارسی قرار داشت و در آثارش از مفاهیم عرفانی و دینی استفاده می‌کرد. اشعار وی به وضوح نشان‌دهنده تأثیرات ادبیات فارسی است.

• رجا علی حاجی (Raja Ali Haji)

راجا علی حاجی، یکی از نویسندگان و مورخان برجسته اندونزیایی در قرن نوزدهم، نیز تحت تأثیر ادبیات فارسی قرار داشت. آثار وی شامل ترکیبی از تاریخ، ادبیات و عرفان است که نشان‌دهنده تأثیر عمیق اشعار و نثر فارسی می‌ باشد.

• عبدالحادی ودود (Abdul Hadi W.M.)

عبدالحادی ودود یکی از شاعران معاصر اندونزیایی است که به شدت تحت تأثیر ادبیات فارسی، به ویژه شعرهای مولانا و حافظ، قرار دارد. او در اشعارش از مضامین عرفانی و فلسفی استفاده می‌کند و سبک‌های شاعران فارسی را به کار می‌ برد.

ترجمه و اقتباس آثار فارسی

یکی از مهم‌ترین نشانه‌های تأثیر ادبیات فارسی بر اندونزی، ترجمه آثار بزرگ فارسی به زبان‌های محلی است. آثار برجسته‌ای همچون شاهنامه فردوسی، که داستان‌های حماسی و اسطوره‌ای را بیان می‌کند، به زبان مالایایی ترجمه شده و در میان مردم اندونزی مورد استقبال قرار گرفته است. همچنین، اشعار سعدی و حافظ که سرشار از مفاهیم اخلاقی و عرفانی هستند، الهام‌بخش شاعران و نویسندگان اندونزیایی بوده‌اند.

تأثیر سبک‌ های ادبی فارسی

سبک ‌های ادبی فارسی نیز بر ادبیات محلی اندونزی تأثیر گذاشته است. استفاده از قافیه و وزن در شعر، به کارگیری تمثیل‌ها و داستان ‌های اخلاقی، و توجه به مفاهیم عرفانی و اخلاقی از جمله تأثیرات سبک ‌های ادبی فارسی بر ادبیات اندونزی است. این تأثیرات باعث شد که ادبیات اندونزی از لحاظ محتوایی و ساختاری غنی‌تر و متنوع‌تر شود.

تأثیرات فرهنگی

تأثیر زبان و ادبیات فارسی بر فرهنگ اندونزی نیز غیرقابل انکار است. مراسم‌ ها و مناسبت ‌های فرهنگی در اندونزی تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفته‌اند. به عنوان مثال، برخی از آداب و رسوم محلی، مشابهت ‌هایی با آداب و رسوم ایرانی دارند. همچنین، هنرهای تجسمی و معماری اندونزی نیز تحت تأثیر هنرهای ایرانی قرار گرفته‌اند. استفاده از الگوها و طرح‌ های ایرانی در بناهای تاریخی و مساجد اندونزیایی دیده می‌شود.

مراسم ‌ها و مناسبت ‌های فرهنگی

برخی از مراسم‌ ها و مناسبت ‌های فرهنگی در اندونزی تحت تأثیر فرهنگ ایرانی برگزار می ‌شوند. به عنوان مثال، جشن نوروز و مراسم عاشورا که یکی از مهم‌ترین مراسم ایرانی است، در برخی از مناطق اندونزی نیز مراسم هایی برگزار می‌شود که بسیار به آن مراسم شباهت دارند.

برخی از این مراسم که شباهت زیادی به مراسم ایرانی دارند :

• مراسم یادبود عاشورا (Tabut)

در شهر پاریامان و بنگکولو، مراسمی به نام "تابوت" برگزار می‌ شود که به یادبود شهادت امام حسین (ع) و یارانش در کربلا است. این مراسم شباهت زیادی به مراسم عاشورا در ایران دارد و شامل نمایش‌ های مذهبی، دعا و نیایش است.

محل برگزاری: این مراسم عمدتاً در شهرهای پاریامان و بنگکولو برگزار می‌شود.

• مراسم حلال به حلال

حلال به حلال (Halal Bihalal) یک سنت مهم در فرهنگ اندونزی است که معمولاً پس از ماه رمضان و عید فطر برگزار می‌شود. این مراسم به منظور پاک کردن دل‌ ها از کینه و کدورت ‌ها، بخشش و طلب حلالیت از یکدیگر که بلافاصله پس از پایان ماه رمضان و عید فطر در مساجد، مراکز اجتماعی، خانه‌ها و محل کار برگزار می‌شود. در این مراسم مردم با هم دیدار می‌کنند، از یکدیگر حلالیت می‌طلبند، و دعا و نیایش انجام می‌دهند. این مراسم می‌ تواند شامل ضیافت ‌های غذایی نیز باشد.

هدف: ایجاد اتحاد و همبستگی اجتماعی، تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی، و پاک کردن دل‌ها از کینه و دشمنی‌هاست که شباهت های زیادی به مراسم جشن نوروز و شب یلدا ایرانی دارد.

تأثیر هنرهای تجسمی و معماری

هنرهای تجسمی و معماری اندونزی نیز تحت تأثیر هنرهای ایرانی قرار گرفته‌اند. استفاده از الگوها و طرح ‌های ایرانی در بناهای تاریخی و مساجد اندونزیایی نشان‌دهنده این تأثیرات است. به عنوان مثال، طرح ‌های هندسی و اسلیمی که در معماری ایرانی بسیار رایج است، درساختارهای معماری اندونزی نیز مشاهده می‌ شود. همچنین استفاده از خوشنویسی فارسی در تزئینات داخلی بنا ها و مساجد به عنوان یکی از جلوه‌های هنر ایرانی در اندونزی به شمار می‌رود.

در ذیل به برخی از این آثار اشاره می کنیم:

• مسجد رایا بایت الرحمان (Masjid Raya Baiturrahman)

مکان: بندر آچه

ویژگی‌ها: این مسجد با گنبدها و مناره‌های زیبا، یکی از نمونه‌های بارز تأثیر معماری ایرانی است. طراحی گنبدها و استفاده از کاشی ‌های رنگارنگ نشان‌ دهنده الهام‌گیری از معماری صفوی است.

• مسجد شاندری (Masjid Cheng Hoo)

مکان: سورابایا

ویژگی‌ها: این مسجد که به سبک معماری چینی-ایرانی ساخته شده، دارای تزئینات و کاشی‌کاری ‌هایی با نقوش اسلیمی است که نشان‌ دهنده تأثیر هنر ایرانی است.

• مسجد استقلال (Istiqlal Mosque)

مکان: جاکارتا

ویژگی‌ها: این مسجد بزرگ‌ترین مسجد در جنوب شرقی آسیا است و برخی از تزئینات داخلی آن تحت تأثیر هنرهای تجسمی ایرانی است. به ویژه استفاده از خطوط نستعلیق و کاشی‌کاری ‌های هندسی نشان‌دهنده این تأثیرات است.

• کاخ پادشاهی یوگیاکارتا (Keraton Yogyakarta)

مکان: یوگیاکارتا

ویژگی‌ها: این کاخ دارای تزئینات دیواری و سقفی با نقوش اسلیمی و کاشی‌کاری‌ هایی است که مشابه با سبک‌های ایرانی است. هنر مینیاتور و نقاشی‌های دیواری نیز در این کاخ مشاهده می‌شود.

• کاخ تامان ساری (Taman Sari Water Castle)

مکان: یوگیاکارتا

ویژگی‌ها: این کاخ که به عنوان کاخ آبی شناخته می‌شود، دارای معماری و طراحی است که تأثیرات معماری ایرانی را نشان می‌دهد. استفاده از حوض‌ ها و باغ‌های زیبا مشابه با باغ ‌های ایرانی است.

تأثیر زبان فارسی بر زبان اندونزیایی: بررسی کلمات مشترک

تاریخچه تعاملات ایران و اندونزی

ارتباطات میان ایران و اندونزی به دوره‌های باستانی بازمی‌گردد. تجار ایرانی با سفر به جزایر اندونزی، نه تنها کالاهای تجاری، بلکه زبان و فرهنگ ایرانی را نیز به همراه خود بردند. همچنین، ورود اسلام به اندونزی و نقش ایرانیان در گسترش این دین، یکی از عوامل مهم در انتقال واژگان فارسی به زبان اندونزیایی بوده است. این تعاملات فرهنگی و تجاری، به مرور زمان باعث ورود کلمات فارسی به زبان‌های محلی اندونزی شده است.

کلمات مشترک فارسی در زبان اندونزیایی

بر اساس مطالعات زبان‌شناسی و تاریخی، تعداد قابل توجهی از کلمات فارسی وارد زبان اندونزیایی شده‌اند. این کلمات عمدتاً در حوزه‌های دینی، فرهنگی، علمی و تجاری استفاده می‌شوند. در زیر به برخی از این کلمات اشاره می‌کنیم:

• انگور (Anggur)

کلمه "انگور" این کلمه به صورت "Anggur" وارد زبان اندونزیایی شده و به معنای "انگور " استفاده می شود

شلنگ (Selang)

کلمه "شلنگ" این کلمه به صورت "Selang" وارد زبان اندونزیایی شده .

• پهلوان (Pahlawan)

کلمه "پهلوان" این کلمه به صورت "Pahlawan" وارد زبان اندونزیایی شده است.

• بازار (Bazar )

این کلمه که به معنای بازار یا بازارچه است، به همان شکل در زبان اندونزیایی نیز استفاده می‌شود.

• کتاب (Kitab)

 به معنای کتاب، این کلمه در زبان اندونزیایی نیز به معنای کتاب و نوشته مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• Nabi (نبی)

 به معنای پیامبر، این کلمه در زبان اندونزیایی نیز به معنای پیامبر استفاده می‌شود.

• مسکین (Miskin)

 این کلمه به معنای فقیر یا نیازمند است و در زبان اندونزیایی نیز با همین معنا به کار می‌رود.

• Syair (شعر)

 به معنای شعر یا سروده، این کلمه در زبان اندونزیایی نیز به معنای شعر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• صابون (Sabun)

 به معنای صابون، این کلمه به همان شکل و معنا در زبان اندونزیایی به کار می‌رود.

• پاسار (Pasar )

 به معنای بازار، این کلمه نیز به همان شکل در زبان اندونزیایی استفاده می‌شود.

• دنیا (Dunia)

به معنای جهان یا دنیا، این کلمه در زبان اندونزیایی نیز به معنای جهان به کار می‌رود.

تأثیرات فرهنگی و زبانی

ورود کلمات فارسی به زبان اندونزیایی نشان‌دهنده تأثیرات عمیق فرهنگی و زبانی میان این دو ملت است. این تأثیرات نه تنها در واژگان، بلکه در ساختارهای زبانی و مفاهیم فرهنگی نیز مشهود است. به عنوان مثال، بسیاری از مفاهیم دینی و عرفانی از طریق کلمات فارسی به فرهنگ اندونزیایی منتقل شده‌اند و درادبیات و هنر این کشور نیز تأثیراتی داشته‌اند.

نقش دانشگاه‌ ها، رسانه‌ها و دولت در ترویج زبان فارسی

دانشگاه ‌ها دراندونزی به عنوان مراکز علمی و فرهنگی، نقش مهمی در ترویج زبان فارسی ایفا می‌کنند. چندین دانشگاه در اندونزی برنامه ‌های آموزشی ویژه‌ای برای آموزش زبان و ادبیات فارسی دارند. از جمله این دانشگاه‌ها می‌توان به دانشگاه اسلامی دولتی (UIN) اشاره کرد که دوره‌ های مختلفی در زمینه زبان فارسی ارائه می‌دهد.

• دانشگاه اسلامی دولتی (UIN)

دانشگاه اسلامی دولتی (UIN) درجاوه و سایر استان‌های اندونزی، دوره ‌های زبان و ادبیات فارسی را به دانشجویان ارائه می‌دهد. این دوره‌ ها شامل آموزش قواعد زبان، خواندن و ترجمه متون فارسی و مطالعه آثار ادبی فارسی است. همچنین، این دانشگاه‌ها با همکاری دانشگاه ‌های ایرانی، برنامه‌های تبادل دانشجو و استاد را نیز برگزار می‌کنند.

• دانشگاه گدجا مادا (Universitas Gadjah Mada - UGM)

دانشگاه گدجا مادا یکی از برجسته‌ترین دانشگاه‌های اندونزی است که در شهر یوگیاکارتا قرار دارد. این دانشگاه از طریق برنامه‌ های مختلف آموزشی به تدریس زبان فارسی می‌پردازد. دانشجویان می‌توانند در دوره‌های منظم و فشرده زبان فارسی شرکت کنند که شامل کلاس‌های خواندن، نوشتن، دستور زبان، مکالمه و ترجمه است. این برنامه‌ها به صورت ترمیک برگزار می‌ شوند و برای دانشجویان بین‌المللی نیز قابل دسترسی هستند. دانشگاه پداگوجیک اندونزی (Universitas Pendidikan Indonesia - UPI) دانشگاه پداگوجیک اندونزی نیز دوره‌هایی در زمینه آموزش زبان فارسی ارائه می‌دهد. این دانشگاه که در باندونگ واقع شده است، به دانشجویان داخلی و بین‌المللی امکان می‌دهد تا زبان فارسی را در محیطی علمی و فرهنگی بیاموزند. علاوه بر دوره‌های زبان، این دانشگاه برنامه‌های فرهنگی مرتبط با ایران نیز برگزار می‌ کند

• علاوه بردانشگاه‌های فوق، دانشگاه‌ هایی مانند دانشگاه حسن‌الدین (Universitas Hasanuddin) و دانشگاه سبلاس مارت (Universitas Sebelas Maret) نیز در زمینه آموزش زبان فارسی فعالیت دارند. این دانشگاه‌ها با همکاری مراکز فرهنگی و آموزشی ایرانی، برنامه‌های متنوعی برای ترویج زبان و فرهنگ فارسی برگزار می‌کنند.
• علاوه بر دانشگاه های ذکر شده در اکثر اتاق های ایران در دانشگاه های مهم اندونزی از جمله دانشگاه رادان فتح شهر پالمبانگ، دانشگاه سونان کالیجاگا شهر جوگجاکارتا، دانشگاه سونان گونونگ جاتی شهر باندونگ، دانشگاه الرانیری شهر آچه ، دانشگاه مولانا حسن الدین شهر بانتن، موسسه یعلو و همچنین مسجد بزرگ استقلال جاکارتا در حال حاضر زبان فارسی آموزش داده می شود.این دانشگاه‌ها با رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران همکاری نزدیکی دارند.

نقش رسانه ‌ها

رسانه‌ها در ترویج زبان و فرهنگ فارسی نقش کلیدی دارند. تلویزیون، رادیو و رسانه‌های چاپی و آنلاین با ارائه برنامه‌ها و مقالات مرتبط با فرهنگ و زبان فارسی، به افزایش آگاهی و علاقه مردم نسبت به این زبان کمک می‌کنند.

تلویزیون و رادیو

شبکه‌ های تلویزیونی و رادیویی اندونزی با پخش برنامه‌ های مستند و آموزشی درباره فرهنگ و زبان فارسی، به ترویج این زبان کمک می‌کنند. این برنامه‌ ها معمولاً شامل مصاحبه با کارشناسان زبان فارسی، نمایش فیلم‌ ها و سریال‌های ایرانی با زیرنویس اندونزیایی و برنامه‌های آموزشی زبان فارسی است.

تلویزیون ملی اندونزی (TVRI)

برنامه‌ های مستند و فرهنگی: TVRI به پخش مستندها و برنامه‌های فرهنگی درباره ایران و زبان فارسی می‌پردازد. این برنامه‌ها شامل مستندهایی درباره تاریخ ایران، آداب و رسوم ایرانی و مصاحبه با ایرانیان مقیم اندونزی است.

مستندها: مستندهایی مانند "ایران سرزمین شعر و موسیقی" و "فرهنگ و هنر ایران" و همچنین پخش مستند اشتراکات فرهنگی ایران و اندونزی نمونه‌هایی از برنامه‌های پخش شده درشبکه تلویزیونی TVRI هستند.

2. شبکه رادیویی Republik Indonesia (RRI)

برنامه‌های آموزشی: RRI برنامه‌های آموزشی زبان فارسی را در زمان مناسب پخش می‌کند. این برنامه‌ها شامل آموزش مکالمه، گرامر و واژگان فارسی هستند.

برنامه‌های فرهنگی: RRI همچنین برنامه‌های فرهنگی و موسیقی ایرانی نیز به مخاطبان خود ارائه می‌دهد.

رسانه‌ های چاپی و آنلاین

روزنامه‌ها و مجلات نیز با چاپ مقالات مرتبط با زبان و فرهنگ فارسی، نقش مهمی در ترویج این زبان ایفا می‌کنند. همچنین، وب ‌سایت‌ها و بلاگ‌ های فرهنگی و آموزشی با ارائه مطالب آموزشی و مقالات تحلیلی، به ترویج زبان فارسی در فضای آنلاین کمک می‌کنند.

مقالات فرهنگی و آموزشی: روزنامه‌ها و مجلات معروف اندونزیایی مانند "Kompas" و "Jakarta Post" مقالاتی در زمینه فرهنگ و زبان فارسی منتشر می‌کنند. این مقالات شامل معرفی کتاب‌ های فارسی، بررسی فیلم‌ های ایرانی و مقالات تحلیلی درباره تاریخ و ادبیات ایران است.

نشریات تخصصی: برخی از نشریات تخصصی در اندونزی به معرفی و بررسی آثار ادبی و هنری ایران می‌ پردازند. به عنوان مثال، مجله "Cultura" به بررسی تأثیرات فرهنگی ایران در جنوب شرقی آسیا پرداخته است .

نقش دولت

دولت اندونزی نیز در ترویج زبان فارسی نقش مهمی دارد. این نقش از طریق سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌های همکاری فرهنگی و آموزشی و حمایت از موسسات آموزشی و فرهنگی ایرانی در اندونزی اعمال می‌شود.

سیاست‌گذاری‌ ها و همکاری‌ های فرهنگی

دولت اندونزی با امضای سند مبادلات فرهنگی دو کشورو تفاهم ‌نامه فرهنگی و آموزشی با ایران، به تقویت همکاری ‌های دو جانبه در زمینه زبان و فرهنگ فارسی کمک می‌کند. این تفاهم‌ نامه‌ها شامل برنامه ‌های تبادل استادو دانشجو، برگزاری کارگاه ‌ها و سمینارهای آموزشی و حمایت از موسسات آموزشی و فرهنگی ایرانی در اندونزی است.

خوشنویسی فارسی: هنر و تأثیرات آن

خوشنویسی فارسی یکی از هنرهای برجسته و پرارزش در تمدن اسلامی است که تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و هنرهای دیگر کشورهای اسلامی، از جمله اندونزی داشته است. این هنر که ترکیبی از زیبایی ‌شناسی و معنویت است، نه تنها به عنوان یک فرم هنری، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای انتقال مفاهیم دینی و فلسفی به کار می ‌رود.

تاریخچه خوشنویسی فارسی

خوشنویسی فارسی با تکیه بر اصول هندسی و زیبایی ‌شناسی، به مرور زمان تکامل یافت و سبک‌های مختلفی از آن پدید آمد. در دوران حکومت‌ های مختلف ایران مانند ایلخانیان، تیموریان و صفویان، خوشنویسی به اوج خود رسید و هنرمندان بزرگی مانند ابن مقله و یاقوت مستعصمی این هنر را به کمال رساندند. ​​تاثیرات خوشنویسی فارسی در اندونزی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای مسلمان، تأثیرات فرهنگی و هنری  است. خوشنویسی فارسی نیز از جمله این تأثیرات است که در هنر و معماری اندونزی به وضوح دیده می‌شود.

استفاده از خوشنویسی در معماری و هنرهای تجسمی

در مساجد و بناهای تاریخی اندونزی، از الگوها و سبک‌های خوشنویسی فارسی استفاده شده است. این الگوها نه تنها زیبایی بصری دارند، بلکه مفاهیم عمیق دینی و معنوی را نیز منتقل می‌کنند. استفاده از خطوط زیبای نستعلیق و شکسته نستعلیق در تزئینات معماری اندونزی، نشان‌دهنده تأثیر مستقیم خوشنویسی فارسی بر هنر این کشور است.

​​ خوشنویسی فارسی در اندونزی در برخی از مدارس و موسسات آموزشی اندونزی، به عنوان بخشی از برنامه درسی آموزش داده می‌ شود. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت و تأثیر عمیق زبان و فرهنگ فارسی دراین کشور است. دانش‌آموزان اندونزیایی با یادگیری این هنر، نه تنها با زیبایی‌ های بصری آن آشنا می‌شوند، بلکه به مفاهیم معنوی و فلسفی آن نیز پی می‌برند.

یکی از جنبه‌ های مهم خوشنویسی فارسی، ارتباط عمیق آن با معنویت است. خوشنویسان بزرگ ایرانی همواره تأکید داشتند که خط زیبا باید از دل و با نیت خالصانه نوشته شود. این اعتقاد باعث شده که خوشنویسی به عنوان یک هنر مقدس و معنوی در فرهنگ اسلامی شناخته شود. نستعلیق فارسی با ترکیب زیبایی‌شناسی و معنویت، یکی از ارزشمندترین هنرهای اسلامی است که تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و هنرکشورهای اسلامی، از جمله اندونزی داشته است. این هنر نه تنها در معماری و هنرهای تجسمی اندونزی دیده می‌شود، بلکه به عنوان یک ابزارآموزشی و معنوی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به اهمیت و تأثیرات عمیق خوشنویسی فارسی، ادامه مطالعه و آموزش این هنر می‌تواند به تقویت روابط فرهنگی و معنوی بین کشورهای مسلمان کمک کند.  خط نستعلیق یکی از زیبا ترین و ظریف‌ترین انواع خوشنویسی ایرانی است که به عنوان "عروس خطوط اسلامی" شناخته می‌شود. این خط به سرعت در ایران و سپس درسایر مناطق اسلامی گسترش یافت و در کتابت متون ادبی و دینی مورد استفاده قرار گرفت. ورود خط نستعلیق به اندونزی ازطریق تجار و دانشمندان ایرانی بود. تجار ایرانی که به دلیل تجارت ادویه و سایر کالاها به اندونزی سفر می‌کردند، این هنر را به مردم محلی معرفی کردند. همچنین، دانشمندان و علمای ایرانی که به دلیل ارتباطات دینی و فرهنگی با اندونزی در این کشور حضور داشتند، نقش مهمی در ترویج این خط ایفا کردند ​​. تأثیرات خط نستعلیق در هنر و معماری اندونزی به دلیل زیبایی وظرافت خاص خود، در هنر و معماری اندونزی مورد استفاده قرار گرفت. در مساجد و بناهای تاریخی اندونزی، می‌توان نمونه‌هایی از خوشنویسی نستعلیق را مشاهده کرد. این خط در تزئینات دیواری و کتیبه ‌های مساجد به کار رفته و جلوه‌ای خاص به این اماکن بخشیده است. استفاده از نستعلیق در معماری اندونزی نشان‌دهنده تأثیر عمیق فرهنگی و هنری ایران بر این کشور است و ترویج خط نستعلیق در اندونزی در برخی از مدارس و موسسات آموزشی اندونزی، به عنوان بخشی از برنامه درسی آموزش داده می ‌شود.

آموزش و تأثیرات خط نستعلیق ایرانی در اندونزی

مدارس و موسسات آموزشی

در اندونزی، چندین مدرسه و موسسه آموزشی به آموزش خط نستعلیق و دیگر سبک‌ های خوشنویسی اسلامی می‌پردازند. از جمله مهم‌ترین این موسسات، می‌توان به موسسات دینی و اسلامی اشاره کرد که در برنامه‌های درسی خود، آموزش خوشنویسی را گنجانده‌اند. برخی از این مدارس شامل موسسات زیر هستند:

مدارس اسلامی خصوصی و عمومی:  مدارس اسلامی در اندونزی، به ویژه در استان ‌هایی مانند جاوه و سوماترا، دوره‌های خوشنویسی اسلامی را به دانش‌آموزان ارائه می‌دهند. در این دوره‌ها، علاوه بر آموزش خط نستعلیق، سایر خطوط خوشنویسی اسلامی نیز آموزش داده می‌شود.

دانشگاه‌های اسلامی: دانشگاه‌های اسلامی نظیر دانشگاه اسلامی دولتی (UIN) نیز دوره‌هایی در زمینه خوشنویسی و هنر اسلامی ارائه می‌دهند. این دوره‌ها معمولاً در دانشکده‌های علوم انسانی و هنرهای اسلامی برگزار می‌شود و شامل آموزش تخصصی خطوطی مانند نستعلیق است.

مساجد و آثار معماری

خط نستعلیق در تزئینات و کتیبه ‌های مساجد و آثار معماری اسلامی اندونزی نیز استفاده شده است. برخی از مهم‌ترین مساجد که در آنها از این هنر استفاده شده عبارتند از:

• مسجد استقلال (Istiqlal): این مسجد که بزرگ‌ترین مسجد جنوب شرقی آسیا است، در جاوه قرار دارد و در تزئینات داخلی آن از خطوط نستعلیق استفاده شده است. این کتیبه‌ها معمولاً شامل آیات قرآنی و اشعار مذهبی هستند که به زیبایی بر دیوارها و ستون‌های مسجد نوشته شده‌اند.

• مسجد جامع جاکارتا: این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد جاکارتا است و در تزئینات آن از هنر نستعلیق ایرانی بهره گرفته شده است. کتیبه‌های نستعلیق در این مسجد به ویژه در قسمت محراب و منبر به چشم می‌خورند.

• مسجد مرکزی سولو (Solo): این مسجد در سولو واقع شده و یکی از مساجد مهم فرهنگی اندونزی است. در طراحی و تزئینات این مسجد نیز از خوشنویسی نستعلیق استفاده شده است.

زمینه ها و فرصت‌ های جمهوری اسلامی ایران:

• تاسیس بنیاد ایران شناسی :

تأسیس بنیاد ایران‌شناسی در اندونزی می‌تواند نقش بسیار مهمی در ترویج فرهنگ، زبان و ادبیات فارسی و تقویت روابط فرهنگی و علمی بین دو کشور ایفا کند. با توجه به تاریخچه روابط فرهنگی و تأثیرات متقابل بین ایران و اندونزی، ایجاد چنین بنیادی می‌تواند فرصت‌های زیادی را برای ایران به همراه داشته باشد.

ایجاد بنیاد ایران ‌شناسی می‌تواند فرصت‌های زیادی برای تبادل علمی و آموزشی بین دانشگاه‌های ایران و اندونزی فراهم کند. این بنیاد می‌تواند میزبان کارگاه‌ها، سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی باشد. همکاری با دانشگاه‌های بزرگ اندونزی در این زمینه می‌تواند به افزایش تعداد دانشجویان و پژوهشگران بین‌المللی کمک کند .

برنامه‌ های آموزشی و پژوهشی

برگزاری دوره‌های آموزشی زبان و ادبیات فارسی، تاریخ و فرهنگ ایران.

ارائه بورسیه ‌های تحصیلی برای دانشجویان اندونزیایی جهت تحصیل در ایران.

انجام پروژه‌های پژوهشی مشترک با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی اندونزی.

• برگزاری رویداد های فرهنگی

برگزاری نمایشگاه‌ های هنری و فرهنگی، نمایش فیلم‌ های ایرانی، و جشنواره‌های موسیقی و تئاتر.

سازماندهی مراسم‌ ها و مناسبت‌ های ایرانی مانند نوروز، شب یلدا، و جشنواره‌های مذهبی.

• نشریات و رسانه ‌ها

انتشار کتاب‌ ها، مجلات و مقالات علمی در زمینه ایران‌شناسی به زبان‌های فارسی و اندونزیایی.

تولید محتواهای چندرسانه‌ای (فیلم، پادکست، وب‌سایت) برای معرفی فرهنگ و تاریخ ایران.

• همکاری با نهادهای محلی

همکاری با دانشگاه‌ها، موسسات فرهنگی، و سازمان‌های دولتی و غیردولتی اندونزی برای تبادل فرهنگی و علمی.

• ایجاد شبکه‌ های همکاری بین اساتید و پژوهشگران ایرانی و اندونزیایی.

• تأسیس کرسی های زبان فارسی در دانشگاه های مورد هدف :

 ایران می‌تواند با مؤسسات آموزشی اندونزی همکاری کند تا برنامه‌های جامع‌تر زبان فارسی را راه‌اندازی کند. بورسیه‌ها: ارائه بورسیه‌های تحصیلی برای دانشجویان اندونزیایی جهت تحصیل زبان و ادبیات فارسی در ایران می‌تواند روابط آموزشی و تبادل فرهنگی را تقویت کند.

• حمایت از پروژه‌ های ترجمه ادبی:

 ایران می‌تواند از ترجمه متون مهم فارسی به زبان اندونزیایی حمایت کند و به این ترتیب شاهکارهای ادبی را در دسترس قرار دهد.

برگزاری کنفرانس ‌ها و سمینارهای ادبی: برگزاری رویدادهایی متمرکز بر ادبیات فارسی می‌تواند همکاری‌های علمی و فرهنگی را تقویت کند.

نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های هنری مشترک: برگزاری پروژه ‌های هنری مشترک می‌تواند درک متقابل را افزایش دهد و زیبایی خوشنویسی فارسی را به مخاطبان گسترده‌تری معرفی کند. جشنواره‌های فرهنگی با محوریت خوشنویسی فارسی.

5. نتیجه‌گیری:

تأثیر زبان و ادبیات فارسی بر زبان و فرهنگ اندونزی نشان ‌دهنده ارتباطات عمیق و پایدار میان این دو فرهنگ بزرگ است. این تأثیرات نه تنها درگذشته، بلکه درحال حاضر نیز ادامه دارد و به عنوان یکی از عوامل غنی‌سازی فرهنگی و زبانی اندونزی شناخته می‌شود. آشنایی و مطالعه بیشتر در این زمینه می‌تواند به تقویت روابط فرهنگی و زبانی میان ایران و اندونزی کمک کند و به درک بهتر و احترام متقابل میان این دو ملت منجر شود.نقش و نگاره‌های فارسی بر روی سنگ قبرها در اندونزی نشان‌دهنده تأثیرات عمیق فرهنگی و تاریخی ایران دراین منطقه است. این سنگ نوشته ‌ها که با خط زیبا و اشعار دلنشین فارسی تزئین شده‌اند، اطلاعات ارزشمندی در مورد روابط فرهنگی و تاریخی میان ایران و اندونزی ارائه می‌دهند و به عنوان میراثی ارزشمند برای نسل‌های آینده حفظ می‌ شوند. ادبیات فارسی تأثیرات عمیقی بر شاعران و نویسندگان اندونزیایی داشته است. این تأثیرات نه تنها در قرون گذشته بلکه در ادبیات معاصر نیز مشاهده می‌شود. اشعار و نثرهای فارسی با مضامین عرفانی، فلسفی و دینی خود، الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان و شاعران اندونزیایی بوده و به غنای ادبیات این کشور افزوده‌اند. مطالعه آثار این شاعران و نویسندگان می‌تواند به درک بهتر از تعاملات فرهنگی و ادبی میان ایران و اندونزی کمک کند.  

منابع:

کتاب "تاریخ زبان فارسی" نوشته محمد معین

مقاله "تأثیرات زبان فارسی در جنوب شرق آسیا" منتشر شده در مجله مطالعات فرهنگی

وب‌سایت "ادبیات فارسی و تأثیرات آن در جهان"

کتاب "ایران و جنوب شرق آسیا: روابط فرهنگی و تاریخی" نوشته احمد اشرف

مقاله "تأثیرات ادبیات فارسی بر ادبیات اندونزی" منتشر شده در مجله نقد ادبیات جهان

Seni Kaligrafi: Peran Dan Kontribusinya terhadap Peradaban Islam

Ensiklopedia Islam: Kaligrafi

MEMBEDAH SENI KALIGRAFI ISLAM KITA – Lembaga Kaligrafi Alquran

Nasta'liq Script | Britannica

Nasta'liq Script - Simple English Wikipedia

Nasta'liq Script (Beginners) - Museum of Islamic Art

Britannica - Nasta'liq Script

Simple Wikipedia - Nasta'liq Script

Museum of Islamic Art - Nasta'liq Script

Aga Khan Museum - Persian Calligraphy Workshop

https://brill.com/edcollchap-oa/book/9789004529397/BP000004.xml

Brill - Malay-Indonesian Islamic Studies

Encyclopaedia Iranica

https://en.wikipedia.org/wiki/Raja_Ali_Haji

https://en.wikipedia.org/wiki/Iskandar_Muda

https://en.wikipedia.org/wiki/Istiqlal_Mosque,_Jakarta